Er klopt iets niet

Fenne zat met een vastberaden glimlach tegenover me. Ja, het ging best, zei ze. Ze miste haar moeder wel heel erg, maar had daar in haar dagelijkse leven niet zo’n last van. In de klas kon ze, zoals altijd, goed mee. Ze had vriendinnen met wie ze leuke dingen deed. Die wisten het wel van haar moeder, maar ze hadden het er weinig over.

Het klonk alsof Fenne goed wist om te gaan met het verdriet over haar overleden moeder. Het was ook al meer dan een jaar geleden gebeurd, dus dat was niet onverwacht. Maar toch had haar vader haar naar me toe gestuurd omdat Fenne in het afgelopen jaar nooit openlijk over haar moeder had gerouwd. Hij maakte zich zorgen om haar. En ook ik als rouwcoach had het gevoel dat er iets niet helemaal klopte.

Tekening

In onze vierde sessie kwam er iets aan het licht. Ik vroeg haar of ze alle verschillende gevoelens rondom het overlijden van haar moeder een eigen kleur wilde geven, en met deze kleuren een tekening wilde maken. In het bespreken van haar tekening viel me op dat ze, zeer subtiel, de antraciet-kleurige achtergrond wist te vermijden. Toen ik haar vroeg waarom ze deze laatste kleur zelf niet uitgelegd had, zag ik weer die vastberaden glimlach. Die veranderde naar een angstig gezicht, en toen naar tranen. Heel veel tranen. Tranen die al meer dan een jaar niet naar buiten hadden mogen komen.

Loodzwaar schuldgevoel

Na een tijdje durfde ze me te vertellen waar de kleur antraciet voor stond. Voor een loodzwaar schuldgevoel. Want Fenne dacht dat ze verantwoordelijk was voor de dood van haar moeder. Als jong-volwassene had ze de ziekte van haar moeder niet zo serieus genomen. Haar ouders hadden haar gezegd dat alles wel goed zou komen en dat ze zich niet druk hoefde te maken. Dat had ze dan ook niet gedaan. Maar ineens greep de kanker wel heel snel om zich heen en bleef er van haar moeder niets meer over dan een ingevallen lichaam dat op een bed in de woonkamer lag.

 

Fenne wilde het niet zien, dat lichaam dat vroeger haar sportieve en prachtige moeder was geweest. Dus ging ze steeds vaker uit. Tot diep in de nacht. Totdat ze op een nacht dronken binnengestommeld kwam en haar moeder wakker werd. ‘Kun je nou werkelijk niet eens een beetje rekening houden met het feit dat ik ziek ben?’, vroeg haar moeder. ‘Leef jij soms alleen voor jezelf?’ Kun je niet eens wat meer rekening houden met papa en hem een beetje helpen?’

Fenne gaf haar moeder een grote mond terug. ‘Bemoei je met je eigen zaken. Jij gaat niet over mijn leven! Ik doe wat ik zelf wil!’ Maar haar moeders woorden raakten haar zo diep, dat ze ze ver weg stopte om er nooit meer aan te hoeven denken.

Geen recht op rouw

Tijdens de crematie schoten haar moeders woorden ineens door haar hoofd. En toen kwam het grote besef. Zij was verantwoordelijk voor haar moeders dood! Als zij minder egoïstisch was geweest en meer haar best had gedaan, dan had haar moeder misschien nog een laatste beetje kracht kunnen vinden om haar ziekte de das om te doen. Die kans had zij haar moeder ontnomen met haar onverantwoordelijke gedrag. Op dat moment, in de aula van het crematorium, terwijl iedereen langs de kist van haar moeder liep, besloot Fenne dat zij geen recht had op rouw. En dat ze dit geheim koste wat kost voor iedereen moest verbergen. Niemand mocht er ooit achter komen wat zij haar moeder had aangedaan.

 

Opbiechten

Voor een buitenstaander lijkt Fennes schuldgevoel misschien onterecht. Natuurlijk kan zij niets doen aan het overlijden van haar moeder. Maar een (onterecht) schuldgevoel komt vaak voor bij mensen die iemand verloren hebben. En omdat je je daar zo voor schaamt, komt het vaak niet naar buiten. Dit schuldgevoel maakt dat je niet goed kunt rouwen.

 

Vermoed jij dat iemand die je kent worstelt met een schuldgevoel? Jij kunt diegene hier misschien mee helpen. Ga voorzichtig het gesprek aan en laat merken dat je graag wilt luisteren. Laat zien dat je begrijpt dat iemand dit voelt en dat je het niet gek vindt dit te horen. Het is niet slim om te proberen het schuldgevoel weg te poetsen of te zeggen dat iemand zich er maar overheen moet zetten. Dat is met een schuldgevoel, terecht of onterecht, heel moeilijk. Misschien kunnen jullie samen iets bedenken waardoor je het schuldgevoel in kunt lossen. Dat kan zijn door een brief te schrijven aan de overledene, die jullie daarna in stukjes scheuren, begraven of verbranden. Maar het opbiechten van een schuldgevoel is de allerbelangrijkste stap. Dan hoef je het niet meer alleen te dragen, en kan de rouw de ruimte krijgen.

Deze blog verscheen eerder op de site van ‘ik mis je’

Juf Iris

Juf Iris staat al jaren voor de klas. Ze vindt het de meest fantastische baan die er is. Ze heeft dit jaar 29 kinderen onder haar hoede. Na school is ze vaak nog wel een tijdje bezig met luisteren, troosten, adviseren en rapporteren. Het hoort bij haar werk. Juf Iris voelt zich gewaardeerd wanneer leerlingen of ouders naar haar toe komen met hun persoonlijke verhalen. Ze weet dat ze daar goed in is.

Tijdens de lunchpauze krijgt Juf Iris het bericht dat Lieve ziek is. Het lijkt erop dat ze acute leukemie heeft en de afloop hiervan is onbekend. Ze moet na de pauze haar klas vertellen dat er een reden is dat Lieve al twee dagen niet op school is gekomen. Ze maakt zich zorgen over hoe haar leerlingen zullen reageren. Schrikken ze erg? Zullen ze huilen?

Hoe merk je dat een leerling rouwt?

In eerste instantie zou je verwachten dat een kind dat rouwt regelmatig huilt. Huilen is echter niet de enige emotie die bij rouw naar buiten komt. Veel leerlingen zijn bang om hun gevoelens te tonen en zullen daarom erg hun best doen om niet te huilen. Er zijn andere symptomen die kunnen wijzen op rouw. Kinderen kunnen hangerig zijn, snel boos worden, zich terug trekken, moe zijn, buikpijn of hoofdpijn hebben en veel opgebouwde spanning in hun lijf voelen. In het algemeen kun je letten op veranderend gedrag. Een leerling die altijd al stil was, maar nu nog veel stiller wordt. Een kind die zich altijd prima kon concentreren, maar nu alleen nog maar de clown uithangt en haar boeken niet meer open doet. Een leerling die altijd al snel boos werd, maar nu woede uitbarstingen krijgt waarbij sturing niet meer mogelijk is.

Hoe ga je zelf om met rouw?

Juf Iris probeert haar leerlingen zo veel mogelijk ruimte te geven in hun rouwproces. Ze weet dat het zwaar is om te rouwen. Ze verwacht daarom niet al teveel van ze bij taken waarop ze zich moeten concentreren. Ze wisselt moeilijke opdrachten af met opdrachten waarbij haar leerlingen hun emoties kunnen uiten. In deze moeilijke periode zingen ze meer, leest ze meer voor en knutselen ze vaker. En wanneer een leerling echt niet stil kan zitten mag hij of zij even naar buiten. Een rondje om de school rennen. Soms wordt juf Iris ineens emotioneel. Op dat moment probeert ze haar gevoelens niet weg te stoppen. Ze laat haar klas zien dat zij ook verdriet heeft om Lieve die in het ziekenhuis ligt.

 

Als leerkracht is het verstandig eens stil te staan bij hoe jij omgaat met rouw, verlies en emoties in het algemeen. Sta je daar heel open tegenover en geef jij al je emoties de kans om gevoeld te worden? Vind je het prima wanneer leerlingen laten merken hoe ze zich voelen en waar ze mee zitten? Of stop je gevoelens liever weg? Brengen (te veel) emoties je in verlegenheid en zorgen ze ervoor dat jij dichtslaat of met je mond vol tanden staat?

Doe het samen

Niet iedereen kan dat even goed, omgaan met verlies en rouw. Voor sommige mensen komt dit verdriet te dichtbij. Dat is niet erg. Het is op school handig om met je team te kijken naar wie hier wel goed mee om kan gaan en wie daarom voorop kan lopen wanneer zich een verlies- of rouwsituatie voordoet. Heb je een collega die niet al te zeer van zijn of haar stuk gebracht wordt door verdriet? Misschien is dat dan een handige overlegpartner wanneer jij in de klas te maken hebt met rouw. Schaam je er zeker niet voor als je zelf geraakt bent en (op een bepaald moment) misschien niet optimaal kan reageren op wat er in je klas gebeurt. Het is heel menselijk om emotioneel te zijn en leerlingen kunnen er veel van leren als jij je emoties toont.

Rouwproces vraagt om veiligheid

Langzaam ontdekt Juf Iris dat er meer kinderen in haar klas zijn die stilletjes lijden onder een rouwproces. De ouders van Britt gaan uit elkaar, en Britt is de laatste tijd stil en teruggetrokken. De oma van Storm is een tijd geleden overleden, en Storm heeft moeite zich te concentreren. Door de ruimte die Juf Iris schept voor ieders gevoelens, lukt het Britt en Storm ook beter om te laten merken hoe ze zich voelen. Hierdoor ziet Juf Iris ze langzaam weer opbloeien en meer zichzelf worden.

 

Houd er rekening mee dat bij veel leerlingen rouw pas na een tijdje komt. Weken, maanden of zelfs jaren na een verliessituatie, kan een scholier vragen stellen of emotioneel reageren. Kinderen kunnen plots boos worden, concentratieproblemen krijgen of gedragsproblemen vertonen. Dit heeft allemaal te maken met het feit dat kinderen zich veilig moeten voelen voordat ze aan hun rouwproces kunnen beginnen. Wanneer ze die veiligheid thuis of op school niet ervaren, stellen kinderen hun rouwproces vaak uit. Wanneer kinderen voelen dat er weer ruimte is voor hun emoties begint voor hun het rouwproces soms pas echt. Dat kan een hele poos duren. Als leerkracht kun je, omdat je een stabiele factor bent in het leven van een leerling, hier heel veel in betekenen.

Wat kun je doen?

Wanneer je moet toezien dat een kind waarvan je houdt, rouwt, dan is dat moeilijk. Het is bijna ondoenlijk te weten welke emoties een kind doormaakt en daar niets aan te kunnen veranderen. Je staat op dat moment machteloos, of je nu een ouder bent, een grootouder, een betrokken leerkracht, of wie dan ook.

Ook al kun je de reden voor rouw niet veranderen, toch kun je als volwassene meer doen dan je denkt. Dit valt alleen in een andere categorie dan ‘oplossen’ of ‘wegnemen’. We moeten het helpen bij rouw eerder zien als ‘bijstaan’, ‘accepteren’ en ‘uitleggen’. Kinderen, en specifiek jonge kinderen, hebben moeite met begrijpen wat rouw is (op een praktisch en emotioneel niveau). Ze hebben moeite met hoe ze daar mee om moeten gaan. Wij als volwassenen moeten hen daarom aan de hand nemen. Context bieden. Laten zien dat in rouw alles oké is, en niets gek of raar. Proberen het kind uit te nodigen zich te openen. En gelukkig kan dat vaak op een ongedwongen manier. Want ook kinderen die rouwen houden van grapjes, spelletjes, competitie en lichamelijk bezig zijn.

Vijf basisregels

Hieronder vind je de vijf tips die ik als deskundige op het gebied van kinderen en rouw (en zelf ooit rouwend kind geweest) je graag mee zou willen geven. Dit zijn de ‘basisregels’ wanneer je het hebt over het begeleiden van een kind dat rouwt. Meer dan deze vijf tips heb je eigenlijk niet nodig.

1. Leg emoties uit

Kinderen voelen van alles, en zien dat ook bij de mensen om zich heen. Ze hebben echter nog geen woorden voor al die emoties. Door deze gevoelens een naam te geven leren kinderen deze te kennen en herkennen. ‘Je voelt je heel erg verdrietig omdat je opa mist.’ ‘Je voelt je opgelucht omdat mama nu geen pijn meer voelt.’ Je bent als het ware een vertaler van de ervaring. Zo worden de gevoelens die door hen heen trekken minder beangstigend. Via onze woorden leren kinderen dat deze emoties erbij horen en er mogen zijn. Kinderen leren vooral door te zien wat volwassenen in een bepaalde situatie doen. Jij bent zelf een belangrijk voorbeeld voor je kind. Als jij kwetsbaar durft te zijn en jouw emoties deelt, leren kinderen dat ook.

2. Luister zonder oordeel

Als je kind vertelt waar hij of zij mee zit, is het belangrijk dat je zonder oordeel luistert. Stel nieuwsgierige vragen en neem de gevoelens en twijfels serieus. Wuif ze niet weg, ook al gaat het om kleinigheden. Probeer te laten merken dat je deze gevoelens begrijpt. Wees erop bedacht dat een kind mogelijk niet alles in één keer wil of durft te vertellen. Respecteer de grenzen van je kind en forceer niets. Je kunt altijd weer opnieuw het gesprek aangaan. Je kunt een kind dat rouwt daar niet in een keer uit helpen. Neem de tijd! Als jij iedere keer weer het contact met je kind opzoekt en zijn of haar gevoelens accepteert, leert het kind dat het zijn of haar eigen gevoelens niet hoeft te veroordelen. Daardoor wordt het gemakkelijker deze gevoelens te uiten.

3. Zoek een geschikt moment op de dag

Naast ruimte bieden voor emoties is het net zo belangrijk emoties duidelijk te markeren en te begrenzen, bijvoorbeeld door op een vast tijdstip emoties te delen. Dit stimuleert kinderen die zich niet gemakkelijk uiten, maar begrenst juist de kinderen die het moeilijk vinden om hun verdriet te stoppen (en daarmee misschien broertjes of zusjes belasten). Je kunt samen een dagelijks ritueel bedenken waarin er ruimte is om emoties toe te laten. Een kaarsje aansteken bij een foto van een overledene bijvoorbeeld. Of foto’s kijken van het oude huis, wanneer dat na een verhuizing gemist wordt. Als iedereen weet wanneer er ruimte is voor verdriet, ontstaat er ruimte voor het ’gewone leven’ dat doorgaat. Deze afgesproken momenten kunnen met het hele gezin (zoals bij een maaltijd) of één-op-één, bijvoorbeeld als het kind thuiskomt uit school. Doe het liever niet direct voor het slapengaan. Beter is het daarna nog een poosje over luchtige onderwerpen te hebben, zodat het kind de verdriet-gevoelens niet mee de nacht in neemt.

4. Zoek een lichamelijke uitlaatklep – praten werkt niet voor iedereen (en zeker niet voor kinderen)

Sommige kinderen willen niet praten. Helemaal niet, of niet over de rouw die ze doormaken. Dring daarom niet aan op een gesprek en ga samen iets doen. Als de nadruk niet zo op praten ligt en je natuurlijke stiltes kunt laten vallen, voelen kinderen zich minder geremd. Stoeien, tegen elkaar aan zitten, naar buiten gaan, de hond uitlaten, wandelen, mooie dingen zoeken, voetballen, een wedstrijdje doen of een spel spelen; het kan allemaal. Knutselen of andere creatieve activiteiten zijn ook heerlijk om samen te doen. Denk aan schilderen, tekenen, kleien, samen zingen, of met Lego of Playmobil spelen. Het gaat erom dat je samen bezig bent en zo tot een vertrouwensband komt. Hiervoor kun je alles inzetten dat jullie samen fijn vinden om te doen.

5. Zoek iemand die je kind kan bijstaan

Onderzoek toont aan dat veel kinderen die een moeilijke tijd doormaken er beter uit komen wanneer ze worden ondersteund door iemand van buiten het gezin. Dit is vooral zo als het gezin direct getroffen is door verlies. Er is dan waarschijnlijk niemand die optimaal present kan zijn voor het kind. Hij of zij heeft in deze periode iemand nodig die zelf stabiel is, tijd maakt, aandacht heeft, luistert, meedenkt en niet oordeelt. Als ouder kan het moeilijk zijn deze rol op je te nemen wanneer jezelf ook rouwt. Daarnaast ben je er als ouder natuurlijk al voor je kind, en hoef je dat niet helemaal in je eentje te doen. Je kunt daarom iemand uit jullie cirkel, die niet al te zeer is aangedaan door jullie verlies, vragen deze helpende rol op zich te nemen. Dat kan een grootouder zijn, of een lieve buurvrouw, of een leerkracht, of de voetbalcoach. Deze persoon noem ik een hulp-volwassene. Het gaat erom dat een hulp-volwassene tijd heeft om met je kind te besteden, vertrouwd is voor zowel jou als je kind, en deze rol een hele tijd lang kan uitoefenen. Rouw is niet over binnen drie maanden. Je kind is het beste gebaat bij iemand die voor langere tijd naast hem of haar kan staan.

Ben je als ouder of hulp-volwassene op zoek naar meer praktische tips over hoe je een rouwend kind kunt begeleiden? Dan kun je eens kijken op de website van het Doorleefboek: een boek met oefeningen die je samen met je kind kunt doen, maar ook achtergrondinformatie en nog veel meer tips en uitleg over hoe rouw bij kinderen in elkaar steekt.

Deze blog verscheen eerder op de site van ‘ik mis je’

Je hoeft maar te bellen

Els is 67 jaar. Ze houdt van koken, fietsen en dansen. Waar ze vroeger hele buffetten maakte voor familiefeesten bakt ze nu vaak een ei als avondeten. Fietsen doet ze alleen om naar de winkel te gaan, maar haar lange tochten zijn voorbij. En gedanst heeft ze al heel lang niet meer. Toen haar man Peter twee jaar geleden overleed raakte ze in een diep dal. En ze weet niet hoe ze uit dat dal moet krabbelen. Het kost haar al haar energie om de dagelijkse taken voor elkaar te krijgen, en leuke dingen doen met anderen schiet er al helemaal bij in. Els zou heel graag iemand om zich heen hebben die haar een beetje kan helpen. Maar ja, ze vindt het doodeng om om hulp te vragen.

 

Marjan heeft, toen Peter overleed, tegen Els gezegd dat ze altijd voor haar klaar stond. Dat Els maar even hoefde te bellen als ze iets nodig heeft. Het contact met Els is ondertussen verwaterd en dat maakt Marjan heel verdrietig. Ze voelt wel aan dat Els het niet gemakkelijk heeft, maar durft ook niet ongevraagd bij haar langs te gaan. De gezellige middagen waarin ze samen in de tuin werkten en over alles spraken zijn voorbij. Marjan mist haar vriendin.

De eerste stap zetten

Wanneer je een verlies meemaakt staat alles op zijn kop. Normale dingen kunnen ingewikkeld worden en het onderhouden van contacten kan je ineens heel veel energie kosten. De vrienden om je heen weten op hun beurt niet goed hoe ze je kunnen helpen, en kiezen er vaak voor om af te wachten totdat je iets van je laat horen. Maar dat kan ontzettend moeilijk zijn wanneer je rouwt. Je wordt soms zo overgenomen door je gevoelens dat het moeilijk wordt om de eerste stap te zetten. Het kan ook zijn dat je je door je verlies onzekerder voelt en dat je er niet meer op durft te vertrouwen dat je ‘leuk genoeg’ gezelschap bent.

 

Marjan heeft op een dag genoeg van het wachten en gaat bij Els langs. Ze loopt zoals ze gewend is naar de achterdeur en trekt deze open. Daar zit Els. Op de bank voor de tv met een dekentje. Els schrikt in eerste instantie van het feit dat Marjan haar zo ziet zitten. Maar Marjan lijkt er niet door gedeerd. Ze roept vanuit de keuken ’Wil jij ook thee Els? Ik heb stroopwafels meegenomen!’ Els sputtert niet tegen en tien minuten later zitten ze een beetje onwennig tegenover elkaar, elk met hun tweede stroopwafel.

‘Ik durfde niet’

 

‘Ik heb je gemist Els’, zegt Marjan. ‘En ik heb het idee dat ik een slechte vriendin voor je ben geweest. Ik heb zitten wachten tot je zou bellen en me zou vragen om langs te komen en dat heb je niet gedaan.’ ‘Nee, dat klopt’, zegt Els. ‘Ik wilde je heel graag zien, maar ik durfde niet. Voordat Peter overleed was ik vrolijk en ondernemend, en nu voel ik me zo eenzaam en krijg ik het huishouden niet eens meer geregeld. Ik durfde me niet in deze toestand aan je te vertonen, maar het lukt me ook niet om er in mijn eentje uit te komen.’ Marjan en Els spreken die avond lang samen en hervinden hun vriendschap.

 

Ze spreken af dat Marjan twee keer per week bij Els komt koken, zodat ze de vriezer van Els met gezonde maaltijden kunnen vullen. En samen gaan ze iedere week een ochtend poetsen, de ene week bij Marjan, de andere week bij Els. Zo lukt het Els weer om de huishoudelijke klussen langzaamaan op te pakken. Marjan regelt ook dat Els twee keer per week yoga kan gaan doen. Daar ontmoet Els andere mensen met wie ze na een tijdje leuk contact krijgt. Ze gaat met haar nieuwe vrienden fietsen, en ontmoet een vriendelijke man met wie ze een tango cursus gaat doen. Langzaam ontdekt Els weer hoe ze haar leven leuk kan maken.

Wat jij kunt doen

Ken je iemand die rouwt? Houd er dan rekening mee dat het niet voldoende kan zijn om te zeggen dat je er voor een persoon wil zijn. Soms is het nodig dat je actie onderneemt en langs gaat om samen te overleggen wat je voor iemand kan doen. Zorg ervoor dat je hulp aanbiedt die je ook op de langere termijn vol kunt houden. Het is beter om te zeggen dat je de kinderen elke maand 1 middag meeneemt, dan dat je je eigen grenzen overschrijdt door de kinderen elke dag op te vangen, en je na een tijdje moet toegeven dat dat niet meer lukt. En wanneer jij hulp nodig hebt? Schroom er niet voor om daar om te vragen. De meeste mensen vinden het heel erg fijn om iets voor je te kunnen doen.